Rasyonlanmak
Rasyonlanmak, temel anlamıyla:
Bir malın veya hizmetin kıt olduğu durumlarda, bu mal veya hizmetin eşit, adil ve kontrollü bir şekilde dağıtılmasıdır.
Bu dağıtım genellikle devlet eliyle yapılır ve halkın belirli bir miktar sınırıyla, çoğunlukla karne sistemiyle tüketmesine izin verilir.
Rasyonlanmak ne zaman ve neden olur?
Rasyonlama genellikle:
Savaş zamanlarında (örneğin II. Dünya Savaşı),
Doğal afetlerde (deprem, kuraklık),
Ekonomik krizlerde (hiperenflasyon, kıtlık),
Küresel salgınlar gibi olağanüstü dönemlerde uygulanır.
Örneklerle Açıklama:
| Ürün | Rasyonlama Örneği |
|---|---|
| Ekmek | "Her aileye günde yalnızca 400 gram verilecek" |
| Benzin | "Aylık sadece 10 litre kullanma hakkınız var" |
| Kumaş | "Kıyafet başına en fazla 2 metre kumaş alınabilir" |
| Şeker | "Aylık 500 gram şeker karneyle verilir" |
Karne Sistemi Nedir?
Devlet, rasyonladığı ürünleri dağıtmak için halka karne (bir tür kupon defteri) verir. Karne olmadan o ürün satın alınamaz.
Amaç nedir?
Kıt kaynakların adaletli dağıtılması
Fırsatçılığın ve karaborsanın önlenmesi
Orduya veya stratejik alanlara öncelik verilmesi
Toplumsal düzenin korunması
COVID‑19’da Maske Rasyonlaması (2020–2021)
Salgının ilk dönemlerinde (“ilk dalga” zamanlarında), cerrahi ve N95 maskeler dahil birçok maske ürünü kritik derecede kıtlaştı.
Hükümet, özellikle sağlık çalışanları ve toplumun savunmasız kesimleri için maske tedarikini korumak amacıyla toplu satışları ve ihracatı sınırladı.
Marketlerdeki maske satışları ülkeden ülkeye değişen oranlarla rasyonlandı; bazı illerde haftalık satın alınabilecek maske sayıları sınırlandı.
Ayrıca eczaneler ile “Hayat Eve Sığar” gibi devlet platformları aracılığıyla maske temini ve stok takibi yapıldı ve özellikle sağlık kuruluşlarına öncelik tanındı .
Bu süreç, klasik rasyonlama örneği olmasa da kıt bir kaynağın adil kullanımını garanti altına almak için merkezi müdahale biçiminde işledi. Yani maskelerin kontrolsüzce tükenmesi, karaborsa veya fırsatçılık gibi sonuçlar önlendi.
Kısa Değerlendirme:
| Özellik | Savaş Dönemi Rasyonlama | COVID‑19 Maske Rasyonlaması |
|---|---|---|
| Uygulandığı dönem | II. Dünya Savaşı | 2020–2021 Pandemi |
| Rasyonlanan mal | Gıda, yakıt, tekstil, alkol | Maske (sağlık koruyucu) |
| Amaç | Kaynakların ordunun emrine sunulması | Sağlık sistemini işlevde tutmak |
| Araçlar | Karne sistemi | Satış sınırlamaları, ihracat yasakları, sosyal medya takibi |
| Etkisi | Tüketimde büyük kısıtlamalar | Geçici tırmanış, stok kontrolü ile sınırlama |
2018’den bu yana Türkiye’de yaşanan ekonomik kriz, bir savaş ya da pandemi gibi olağanüstü bir durum olmamasına rağmen, bazı alanlarda rasyonlama benzeri fiili uygulamaları beraberinde getirdi. Bu uygulamalar doğrudan “karneyle dağıtım” şeklinde olmasa da, devlet veya özel sektör eliyle belirli ürünlerin miktar, fiyat veya erişim açısından sınırlandırılması şeklinde karşımıza çıktı.
İşte 2018 sonrası dönemde Türkiye’de yaşanan "bilinçli ekonomi politikası" kaynaklı fiili rasyonlama örnekleri:
2018 Sonrası Türkiye’de Rasyonlama Benzeri Uygulamalar
1. Akaryakıt Sınırlandırmaları ve Alım Kotaları (2021–2022)
Döviz krizlerinin derinleştiği dönemlerde bazı bölgelerde akaryakıt istasyonlarında satış sınırlamaları görüldü.
Örneğin, bir araca en fazla 300 TL’lik akaryakıt satılması gibi uygulamalar yapıldı.
Bunun nedeni, kur farkı nedeniyle satıcının zarar etmesi ve zam yapılmadan stok tüketiminin engellenmek istenmesiydi.
2. Marketlerde Temel Gıda ve Hijyen Ürünlerine Satış Sınırı
Zincir marketler (A101, BİM, ŞOK vb.) dönem dönem bazı ürünlerde "en fazla 2 adet alınabilir" uyarısıyla sınırlama getirdi:
Ayçiçek yağı, Un, Şeker, Tuz, Kolonya, Tuvalet kâğıdı …
Bu sınırlar, arz sıkıntısından değil, fiyat artışı beklentisiyle yapılan stokçuluğu önlemek için getirildi.
3. İhracat Kısıtlamaları ve İhracat Yasakları
Döviz gelirini içeride tutmak amacıyla:
Bazı tarım ürünlerine ihracat yasağı veya kota kondu (örneğin ayçiçek yağı, buğday).
Demir, çelik gibi stratejik mallarda da geçici ihracat denetimleri uygulandı.
4. Doğal Gaz ve Elektrik Kısıntıları (2022 Kışında)
Enerji ithalatı ve maliyetlerindeki artış nedeniyle:
Sanayi bölgelerine planlı elektrik/doğalgaz kesintileri yapıldı (örneğin OSB’lerde 3 gün üretim durdu).
Bu, aslında bir tür “enerji rasyonlaması”dır.
5. İlaç Bulunamama Krizi ve 'Eczane Randevulu Satış' (2021–2023)
Euro kurunun baskılanması sonucu ithal ilaçlarda arz sorunu yaşandı.
Eczaneler bazı ilaçları kota ile ve reçete karşılığı verebildi.
Kanser ilaçları, antibiyotikler, çocuk şurupları gibi ürünler uzun süre ulaşılamaz hâle geldi.
6. Krediye Erişim Rasyonlaması (2022–2023)
Enflasyonist baskılara rağmen faiz artırılmadığı için, kredi talebi patladı.
Bu sebeple Merkez Bankası ve BDDK şu uygulamalara gitti:
KOBİ ve ihracatçıya öncelik,
İhtiyaç ve taşıt kredisine üst limit,
Kredi kartı taksit sayılarında kısıtlama,
Konut kredilerinde değer oranı sınırı.
Bu, doğrudan mal değil ama finansal kaynakların rasyonlanmasıdır.
7. Et ve Süt Ürünlerine Erişimde Rasyonlama Benzeri Durumlar
Et fiyatlarındaki artış nedeniyle bazı illerde Et ve Süt Kurumu, kıyma ve kuşbaşı et satışına limit koydu (örneğin kişi başı 1 kg).
Kuyruklar oluştu, bazı günler satış yapılmadı.
Bu da bir fiili rasyonlama örneğidir.
Özetle:
| Alan | Uygulama Türü | Neden |
|---|---|---|
| Akaryakıt | Satış limiti | Kur baskısı / zarar riski |
| Gıda | Adet sınırlaması | Stokçuluk / arz endişesi |
| Enerji | Sanayi kesintisi | İthal enerji maliyeti |
| İlaç | Kota / erişim sıkıntısı | Euro kuru baskısı |
| Kredi | Erişim sınırlaması | Faiz politikası |
| Et | Kişi başı sınır | Arz-talep dengesizliği |
*Gönderi ve görsel chatgpt ile oluşturulmuştur.
